Luria’nın da tasvir ettiği üzere, Shereshevsky’nin zihinsel süreçlerinden bazıları, yüzyıllardan beri bilinen basit bellek güçlendirici numaralarla büyük benzerlik göstermektedir – örneğin, ‘hafıza sarayı tekniği’ veya ‘loci metodu’ olarak bilinen yöntemde boş bir mekân hayal edilir ve burası bilgiyi organize biçimde saklamak için kullanılır. Shereshevsky bu yöntemi kullanırken, önce Moskova’nın en işlek yeri olan Gorki Caddesi’ni veya çocukken yaşadığı köydeki bir sokağı gözünün önüne getirir, hatırlamak istediği ne varsa bunları zihninde sıralar, sıklıkla bu sıradan bağımsız doğaçlama bir hikâye uydurur, ardından bu item’leri aklında tutmak için kafasında sıraladığı bilgileri sondan başa doğru turlardı. Bu, hemen herkesin öğrenebileceği bir tekniktir; Joshue Foer, ‘Einstein ile Ay Yürüyüşü’ adlı kitabında ABD Hafıza Şampiyonası’nı kazanmak için bu yöntemi kullanmayı anlatır. Shereshevsky’nin bellek güçlendirici teknikler kullandığını Luria da inkâr etmez, ancak Shereshevsky’nin asıl sırrının bu olmadığını, bu numaraların yalnızca onun muazzam doğal yetenekleri için tamamlayıcı rol oynadığını savunur.

Diğer yandan Luria, Shereshevsky’nin fevkalade güçlü bir sinestezisi↓ olduğunu, ve bunun Shereshevsky’nin hatırlama kabiliyetiyle ilişkisini fark ettiğini belirtir. (Vladimir Nabokov da 1951’de yayımlanan ve anılarından oluşan Konuş, Hafıza kitabında, hem ‘renkli işitme’ hem de olağanüstü hatırlama yetilerine sahip olduğunu yazdı.) Örneğin, Luria küçük bir zil çaldığında deneğinin zihninde, “ufak, yuvarlak bir nesne . . . ip gibi sert bir şey . . . tuzlu suyun tadı . . . ve beyaz bir şey.”↓ sesleri yankılanıyordu. Shereshevsky, çocukken ilk defa karşılaştığı, aynı el yazısı ve renkle yazılmış sayıları düşünüyordu; yayımlanmamış not defterine, “tüm sayıların isimleri, hatta ilk ve soyisimleri ve takma adları vardı ve her biri yaşıma ve ruh hâlime göre değişip duruyordu.” yazmıştı. ‘Bir’ sayısı “uzun suratı ve sırık gibi postürüyle sıska bir adam”, ‘iki’ ise “karmaşık bir saç modeli olan, kadife veya ipekten kuyruklu bir elbise giymiş şişmanca bir kadındı.” Luria, Shereshevsky’nin belleğini kontrol ve teyit edebilmek için multimodal bağlantı ağlarını kullandığını öne sürüyordu.

Dünyayı bu kadar fazla farklı kanaldan algılamanın büyük zorlukları vardı. Shereshevsky kahvaltıda gazete okumak gibi aktivitelerden uzak duruyordu, çünkü gazetedeki kelimelerin ona verdiği lezzet genellikle yemeğin tadına karışıyordu. Ayrıca kalabalığın karşısına geçmiş, –örneğin İtalyanca konuşmayı bilmediği hâlde orijinal dilinden öğrendiği Dante’nin ‘Cehennem’ bentleri gibi– uzun ve absürt metinleri ezberliyor, doğal yeteneklerinin ona hem destek hem köstek olduğunu düşünüyordu. Shereshevsky, giderek zorlaşan işiyle baş edebilmek için tıpkı profesyonel bir sporcu gibi kasıtsız olarak geliştirdiği stratejileri değiştirmeli ve yeniden öğrenmeliydi. Shereshevsky’nin belleğinin kuvveti ve dayanıklılığı, çeşitli algı yollarıyla yarattığı zihin temsillerine ve bunları da hayali hikâye sahneleri ve mekânlar içine yerleştirmesine bağlıydı; tasvir ve hikâyeler güçlendikçe onun belleğine daha derin kökler salıyordu. Ancak, listesindeki her item’e ayıracak yalnızca birkaç saniyesi varken, eskisi gibi aniden beliren imgelerin zihninde dolaşmasına artık izin veremezdi. Bunun yerine onları düzenlemesi, standardize etmesi ve özümsemesi gerekiyordu. Artık enstrümanlarını akort eden Rumen çalgıcılar Shereshevsky’nin zihninden kaybolmuş, onların yerine ‘restoran’ kelimesi beyaz bir masa örtüsüne dönüşmüştü.

Luria’nın kitabını yeniden okurken en çok dikkatimi çeken unsur Shereshevsky’nin sayı ve sözcük dizilerini ezberden söyleyebilme yeteneği değil, bu dizilerdeki her bir hecenin onda uyandırdığı karmaşık duyusal izlenimler oldu: Rezhitsa’daki tozlu bir köy sokağı, dışarıdaki eskiciye pencereden Yiddiş dilinde seslenen eski ev sahibesi, yaşlı bir ağaca tünemiş üç küçük karga. Luria’nın bu olağanüstü belleğe ilişkin ünlü vaka çalışması, kusursuz bir bellekten ziyade hem daha esaslı hem de daha garip bir konuya, zihnimizin olağan akıntılarına karşı kürek çekerek belleğimizde duyusal bir girdi olmadığı hâlde bu tür duyusal ayrıntıları sihirle bulup çıkarma yeteneğimize ilişkin sonuçlar veriyordu. Hayaller kurmamızı, zihnimizin içinde fizik deneyleri yapmamızı, kâğıda yazılı sözcükleri okumamızı ya da Moskova’da bir avludaki kaldırım taşları üzerinde sürüklenen piyanonun gövdesinden yankılanan belli belirsiz sesleri duymamızı sağlayan da aynı yetenektir. Fakat, hayali ögeler ve hayal gücü ile –varsayılmış doğruluğundan ötürü kıymet verdiğimiz akli melekemiz olan– bellek arasında nasıl bir ilişki olabilir?

Bu, Harvard’da psikoloji profesörü olan ve Hafızanın 7 Günahı: Zihnimiz Nasıl Unutur ve Hatırlar? kitabının yazarı olan Daniel Schacter’a yönelttiğim bir soruydu. Geçtiğimiz bahar Virginia Üniversitesi’nde, edebiyatçılar ve sinirbilimcilerin toplanıp belleğin işleyişi hakkında tartıştığı bir konferansta tanıştık kendisiyle. Schacter’ın bellek ve hayal gücü arasındaki bağlantıya olan ilgisi, kendisi ve danışmanı Endel Tulving’in, şiddetli bir amnezi geçiren K. C. adlı hasta ile 1980’lerdeki görüşmelerine kadar uzanıyor. Bir motosiklet kazası geçiren K. C., epizodik anılar oluşturamaz hâle gelmişti. Bir gün, hatta bir saat evvel ne yaptığını bile söyleyemiyordu. Bu görüntüler ister geçmiş yaşantısına ister geleceğe dair bir tasavvura ait olsun, hiçbirini detaylı olarak zihninde canlandıramıyordu.

K. C.’nin durumu, bellek ile hayal gücü arasında bir bağlantı olduğunu gösterir gibiydi. Fakat bu konu nasıl çalışılabilirdi? O dönemlerde Schacter ve çalışma arkadaşlarının yeterli ölçme araçları yoktu. Ancak sonraki yirmi sene içinde, araştırmacıların beyinde ortaya çıkan zihinsel süreçleri incelemesine olanak sağlayan MRI teknolojisi geliştirildi. Nörogörüntüleme teknikleri, beynin epizodik belleği kullanırken ve geleceği düşlerken neredeyse ayırt edilemez faaliyetlerde bulunduğunu gösterdi. Bu keşif, bellek çalışmalarına yönelik bir paradigmanın değişimine yol açtı; bir alan araştırmasında, son beş yıllık dönemde bellek ve hayal gücüne ilişkin makale sayısının on misli arttığı bulundu. Deneysel bulgular Schacter’a, hayal gücümüzün ciddi ölçüde belleğimizden yararlandığını, geçmişteki ufak tecrübelerimizi ise hipotetik ve karşıolgusal↓ senaryolar kurarken yeniden şekillendirdiğimizi gösteriyor. Bu durum sezgisel gibi görünüyor. Ancak o, yanıltıcı olabilecek anıların uyarlanabilir olduğunu ve gelecekteki olasılıkları hesaplayabilmek için bu anıları yeniden yapılandırabildiğimizi savunarak daha da ileri gidiyor.

Ayrıca, bu bağlantı ters yönde de işliyor olabilir: kendisiyle konuştuğumuzda Schacter’ın da belirttiği gibi, bellek ve hayal gücü arasındaki etkileşimin yönü henüz saptanmamıştır. “Bu, hâlen emekleme çağında olan bir çalışma alanı,” diye belirtti Schacter, “Geçtiğimiz on yıl içinde arabanın motoru çalıştı ve artık buradan yola çıkacak.” Hiç kuşkusuz ki anılarımız, hayal gücümüze sandığımızdan çok daha fazlasını borçlu – bellek çalışmalarının öncülerinden Elizabeth Loftus tüm meslek hayatını, güdümlü zihinsel tasvirlerde, örneğin uydurma olaylarda, sahte anılar edinmemizin ne kadar kolay olduğunu göstermeye adadı. Sahte anıların oluşumu, Shereshevsky’nin çeşitli mekânlardaki uydurma sahneleri hayalinde canlandırdığı kendine özgü ‘hafıza sarayı’ tekniğinden belki de tümüyle farklı değildir. Hatta bu eski bellek güçlendirici numaranın başarısındaki sır, temel beyin yapılarımızla ilgili bile olabilir. Araştırmacılar, hippokampusun yalnızca belleğin beyindeki mevkii olmadığını, aynı zamanda dış dünyaya ilişkin zihin haritalarını da burada meydana getirdiğimizi keşfettiler. ‘Bir Hafızacının Zihni’ adlı kitabında Luria, Shereshevsky’nin kitapçı olan babasının, dükkânındaki raflarda bulunan her bir kitabın tam yerini bildiğini belirtiyor; uzamsal bellek kabiliyetinin babadan oğula geçip geçmediği ise merak konusu. Demis Hassabis ve Eleanor Maguire adlı iki sinirbilimci tarafından tasarlanan ve hayal gücü ile belleği konu alan bir teori, hayali sahneler kurmada hippokampusun asli rol oynadığını ve bu sahneleri zihnimizde canlandırma yeteneğinin hem geçmişi yeniden tecrübe etmemize hem de geleceği hayal etmemize olanak sağladığını öne sürüyor.

Shereshevsky’nin öyküsünü olağanüstü bir hayal gücünün öyküsü olarak yeniden yorumladığınızda zihninin öteki yönleri de belirginleşiyor. Bunlardan bazıları, belki de onun Funes’i andıran hikâyesiyle bağdaşmadığı için yaşantısını anlatırken değinmediği kimi tuhaflıklardan oluşuyor. Luria, Shereshevsky’nin bir sandalyeye oturup, gerek kendini bir yatakta yatarken gerekse istasyondan yeni çıkmış bir trenle yarışırken ayrı ayrı hayal ederek kalp atış hızını istemli olarak dakikada 64’ten 100’e çıkarabildiğini söylüyor. Luria’nın yaptığı deneylere göre Shereshevsky, sıcak bir sobaya veya bir buz kütlesine dokunduğunu hayal ederek ellerinin sıcaklığını birkaç derece değiştirebiliyordu. Şiddetli bir gürültüyü düşlemesi ise sanki ses gerçekten çıkmış gibi kulak zarlarında istemsiz bir koruyucu tepkiye neden oluyordu.

Shereshevsky’nin iç dünyasının gerçekçiliği göz önünde tutulunca, hayal gücünü gerçeklikle karıştırma eğiliminde olması belki de şaşırtıcı değildir. Nitekim Luria’ya, çocukken, yatakta çalar saatin durduğunu hayal ederek okula gitmek için kalkması gereken vakitten sonra bile nasıl uyuyabildiğini söylüyordu. Ayrıca kendisini iki farklı benliğe bölünmüş olarak hayal edebildiğini, bunlardan biri okula giderken diğerinin evde kalabildiğini de anlatıyordu. Luria, Shereshevsky’nin bu kadar kuvvetli hayaller kurmasını, yetişkinlerin dünyasında işlev görme yeteneği adına tehlikeli olarak nitelendiriyordu. Tıpkı Dostoyevski’nin ‘Beyaz Geceler’ romanındaki hayalperest anlatıcı gibi Shereshevsky de zihninde daha sürükleyici bir gerçeklik inşa etmişti; hakikat onun dilediği gibi olmadıkça hayallere kaçıyordu. 1937 yılında Luria’ya, “Çok miktarda okudum ve kendimi her zaman kitaplardaki kahramanlardan biriyle özdeşleştirdim. Çünkü onları gördüm, biliyorsun.” diyor ve devam ediyordu, “Daha on sekiz yaşındayken bile bir arkadaşımın muhasebeci olmaktan, bir diğerinin seyyar satıcılık yapmaktan nasıl memnun olduğuna anlam veremiyordum.” Bunun ne olabileceğini söyleyemese de, “daha büyük şeyler için dünyaya gelmiş olduğuna” inanıyordu – gelecek için hayalleri sık sık değişiyor, ancak bunları gerçekleştirmek için gerekenleri yapamıyordu. “Ben hep böyleydim,” diyordu Luria’ya.

Shereshevsky, Luria’nın kendisinin bir akıl hastalığı olduğu yönündeki çıkarımlarına şiddetle karşı çıkıyordu. Not defterine, kendisine temiz bir sağlık raporu vermeleri umuduyla Moskova Sinir Sistemi Hastalıkları Hastanesi’nde bir dizi deneye daha razı geldiğini yazmıştı. Bu raporun verilip verilmediği hâlen gizemini koruyor. Shereshevsky’nin kaleme aldığı anılarında belirgin bir hayal kırıklığı hissi ile birlikte deneycilerle arasındaki gergin ilişkilere dair ufak bir ipucu da bulunuyor; Shereshevsky, bazı gizemli tekniklerini, zihinsel yeteneklerini açıklayacak bazı “gizli kombinasyonları” ısrarla onlardan saklaması gerektiğini yazıyordu.

Yeğeninin aktardığına göre Shereshevsky, son yıllarında anılarını silmek için hatıralarının yazılı olduğu kağıt parçalarını yakmak yerine daha farklı bir yöntem buldu: içkiye yöneldi. İddia edildiğinin aksine, bir akıl hastanesine kaldırılmadı, ancak içki içmesi Sovyet vatandaşlarının ‘iç göç’ dediği kavramın bir diğer ifadesi olabilirdi. Luria’nın yazdığı gibi, “İçinde yaşadığı hayal dünyası ya da geçici bir süreliğine misafiri olduğu gerçek dünyadan hangisinin onun için daha gerçek olduğunu söylemek zordu.” Shereshevsky, alkol bağımlılığının yol açtığı komplikasyonlardan dolayı 1958 yılında hayatını kaybetti. Not defterindeki son kayıt 11 Aralık 1957 tarihine aitti, ancak burada da yalnızca geçmişten bahsetmiş, profesyonel bir mnemonist olarak çalıştığı günlerdeki deneyleri ve performansları yad etmişti. Ondan sonra, sanki bizi olası nihayetleri tasavvur etmeye çağırır gibi boş sayfaların arasında sırra kadem bastı.