Bilindik yaygaraları tekrarlamak niyetinde değilim. Sanayi Devrimi ile birlikte yeryüzü bir imalathaneye dönüverdi ve dönemin insanları, yükselenin nüfus mu yoksa nüfusa satılacak ürün çeşidi mi olduğunu anlayamaz hâle geldi. Şehirlerse birkaç ay içinde neredeyse bugünkü hâline evrildi. Malum olduğu üzere bu sürate ayak uydurmak kolay iş değildi.

Yine bu süreçte yaşam (ve ona ait her kırıntı), her parçası vazgeçilmez bir yapboza dönüştü. Tyler Durden haklıydı, sahip olduklarımız bize hükmetmeye başladı. Öğrenilecekler arttıkça dağarcığımız ufaldı. Şimdilerde, çektiğimiz sifondan köklediğimiz klimaya kadar, ne mucidini ne de onarmasını bildiğimiz bir dünya enstrümanla birlikte yaşıyoruz. Bu hâlin başlangıcıysa yirminci yüzyılın ilk yıllarına tekabül ediyor.

Yüzyılın ilk onüç senesi, Fransa’da motorlu taşıt sayısının on beş kat artmasına yetti ve gelişen sanayi, geniş bir müşteri yelpazesi talep etti. Bu yüzden, önceleri yalnızca ihtiyaçlara hizmet eden nesneleri satın almak için yeni sebepler türetildi. Dieter Duhm, seksi reklamların var olabilmesi için önce seri üretimi kaldırabilecek bir endüstri gerektiğini yazıyor. Sanayileşmeden evvel üretici, yalnızca gereksinimlere yetecek kadar ürün sağlayabiliyordu. Üretim hacmi yeterince geliştiğinde ise ilkin bilgilendirici, ardından göz alıcı reklamlar peyda oldu. Böylece insan, etrafını kuşatan nesneler bandosuyla alışılmadık bir dilden konuşmaya başladı. Etkileşimin biçimi süratle değişiyordu.

Aynı yıllarda psikolog Walter Dill Scott birlikte çalıştığı firmalara, müşterileriyle emir vererek konuşmalarını öneriyor ve tüketicilerin rasyonel varlıklar olmadığını öne sürüyordu. Bu tavsiyeyle tutarlı Satın Al, Üye Ol, Kaçırma vb. ibareler hâlen kullanımda. Satın almak, reklamcıların gayretiyle ihtiyacın kendisi hâline geliyordu. Scott’tan bahsetme sebebimse kendisinin psikolojinin kurucusu W. Wundt’un öğretisini reklamcılığa uyarlama gayretinden kaynaklanıyor.

Walter Dill Scott, reklamları “iş dünyasının sinir sistemi” olarak görüyordu. Öyle ki, öykündüğü hocası Wundt da birlikte çalışacağı gözlemcileri eğitiyor ve onlara uyaranların kendilerinde yarattığı hissiyat ve düşünceleri tarif ettiriyordu. Psikolojinin içebakış adlı ilk çalışma metodu, insanın dünyayla etkileşimine odaklanmaktaydı. İnsana ait sinir sisteminin uyaranlara verdiği tepkiler, incelendiği ilk günlerde dahi reklamcıların radarına girdi. W. D. Scott, bu fikirleri ürün satma sürecine uyarlamakta mahirdi.

Eklemek gerek, yüzyılın ilk yıllarında baş gösteren işsizlik furyası pek çok psikoloğun (reklamcılık ya da eğitim gibi) uygulamalı alanlara kayma sebebiydi. Velhasıl, psikologlarla ettikleri işbirliği, tekelleşmeye başlayan sermayedarların ekmeğine yağ sürdü. Zamanla psikologlar Wundt’un çalışma metodunu terk etti, ancak etkileşim hâlen psikoloji biliminin odak noktalarından biri. Reklam sektörü ise psikologların bahşettiği ipuçlarını aynı ilgiyle izliyor.

Aynı asır, Wundt ile hiç tanışmasa bile aynı merakı paylaşmış Pablo Picasso’yu da ağırladı. Picasso’yu anlamaya çabalarken ressamın öyküsüne göz atmak gerek. Bir söylentiye göre, daha ondört yaşındayken babası Picasso’ya paletiyle fırçalarını devretti ve boynuz kulağı geçtiği için bir daha resim yapmamaya yemin etti. Aynı sene Picasso, Barselona Sanat Akademisi’nde yüksek öğrenim görmek için başvuruda bulundu ve okulun talep ettiği resimleri bir günde bitiriverdi. Oysa başvuruda bulunan öğrencilere bir ay kadar zaman tanınıyordu. Bugün bu mini-öykü, okurda yalnızca Picasso’nun başarısına karşı mesnetsiz ve yarım dakika içinde rafa kalkacak bir hayranlık uyandırıyor ve adamcağızın darmaduman olmuş gerçeklik algısı dikkatlerden kaçıyorsa, bu bile etkileşim kavramının gereğini sorgulamak için yeterli bir sebeptir.

Bir insanın dünyayla kurabileceği en gerçek dışı etkileşim örneklerinden birini deneyimlemiş Picasso, yirmili yaşlarını yarılarken G. Braque ile birlikte Kübist hareketi başlattı. Kübistler devraldıkları gelenekleri reddediyor ve resimlerinde doğayı kopyalamak yerine nesnelerin sürüp giden etkileşimini resmediyordu. Artık ressamın gözü durağan manzaralarda değil, insan elinden çıkma yeni yaşam gereçlerindeydi. Üretimdeki dönüşümün ardından var olan bu yeni iletişim şekli, Kübistlerin tuvalinde somutlaşıyordu.

Bunun, o günlerde lüzumlu bir girişim olduğu söylenebilir. Aynı yıllarda kıyafetler ve kâğıt gibi envaiçeşit ürün, gelişen demiryolları ve buharlı gemiler gibi olanaklarla devasa kalabalıklara ulaşmaya başlıyordu. 1865 yılında 35.000 mil uzunluğundaki demiryolları, 1916’da 254.000 mile kadar genişledi. Şehirlerdeki yaşam alışılmadık biçimde yoğunlaşıyor ve giderek çalışmakta olan bir makineyi andırıyordu. Picasso ve arkadaşları nesneleri geometrik biçimde çizerken ve müzik aletleri ya da oyun kartları gibi insan üretimi cisimleri resmederken zamanın ruhundan besleniyordu. Bununla da kalmayan Kübistler, resimlerine muşamba, kâğıt ve teneke gibi malzemeler yapıştırdılar. Fabrikalar nasıl üretim geleneğini reddederek makinelere bel bağlıyorsa, onlar da hem teknik hem de üslup yönünden benzerini yapıyordu. İnsancıkların yaşamlarıyla imtihanı güçleştikçe, Picasso’nun üslubu da karmaşık ve absürt bir hâl aldı.

Tüm bu anlattıklarımı, Picasso’nun 1912’de çizdiği Meyve Kasesi’nde (The Fruit Dish) kanlı canlı görmek mümkün. Tablo, doğallığı temsil etmesi için seçebileceğiniz en muhtemel nesnelerden biri olan meyvelerin bile, dönemin taze gerçeklik filtresi ışığında nasıl gözükebileceğine ilişkin bir fikir sunuyor. Siyah boyayla parsellenmiş kanvas üstüne parça parça yazılmış Mazagran Armanyak Kahvesi↓, griden yeşile solgun renkler, bir kadeh ve fark etmesi dakikaları bulabilen bir bıçak. İşte makineleşmiş realite. John Berger, bu tablodan bahsederken umudu vurguluyor; sanayicilerin, kuantum fizikçilerinin ve Kübistlerin milat niteliğindeki atılımlarından doğan haklı bir umut. Bu ümidin, ikibinlerde yeryüzüne dağılan hemcinsine benzerliği aşikar. Berger, “Bu tür bir yenilik duygusunun, sanatçının kendi özgünlüğüyle hiçbir ilgisi yoktur,” diye yazıyor, “Sanatçının içinde yaşamakta olduğu zamanla ilişkisi vardır.”

Berger’ın değindiği, Picasso ve arkadaşlarının sırtlandığı umudun yerini ne zaman yardım çığlıklarına bıraktığı, tartışmaya gebe bir soru. Bildiğimizse şu, 1914 yılında Birinci Dünya Savaşı başladı ve Kübistler dağıldı. Hareketin önderlerinden Braque ve grubun bazı üyeleri savaşa gittiler. Modern Batı medeniyetinin uzun ve parlak gençliği, savaşla birlikte sona erdi. Wundt vefat ettiğindeyse yeni cihan harbine yaklaşık yirmi sene vardı. Yirminci yüzyılın ilk yıllarına umut bahşeden atılımlar, geçtikleri yeni ellerde Hiroşima’ya düşen bir bombaya ve asır boyunca süren katliamlara dönüştü. Şirketler giderek tekelleşti ve reklamcılık altın çağını yaşadı. Öyle ki, Almanlar İkinci Dünya Savaşı’nda kirlenen imajlarını bile sattıkları arabalarla toparladı. İnternet ağları sokaklarımıza kadar uzandı ve umudun en son reflektörü oldu. Umut, ardışık yüzyılların değişmeyen esprisi.

Bugünse her yaştan insanı barındıran bir fani istifi, tekelleşmiş endüstriler karşısında Picasso’nun meyve tabağına üşüşmüş taneler gibi ufaldıkça ufalıyor. En başta vatandaşa bir kürsü vaat eden internet, sesimizi çoktan kalabalığın uğultusuna kurban verdi. Şimdilerde memleketin müşteri nüfusu, popüler tweet’lerin aldığı beğenilerle sayılıyor. Bir neslin kurduğu tümceler ve düşler, bir ihale müsameresiyle kalantorlara satıldı. Avazımızın kaderi de ülkenin eğitim ve sağlık gibi sacayaklarınınkine acayip benzedi.

Cümlelerimiz epey de para etti doğrusu, bu kadarını beklemezdim. Biz kendi gürültümüze yenik düşerken bizim dilimizden konuşan kazandı, kelli felli zenginlerimiz oldu. Şans eseri, yeni model kalantorlardan birinin torunuyla aynı sınıfta okuduk, iyi de ahbap olduk. Sırf dedesi ideallerimi satın aldı diye insanlara kin güdemiyorum. İnsancıl tabiatlıyımdır. Bahsettiğim çocuk geçen ay yurtdışına taşındı. Sağ olsun, ara sıra n’apıp ettiğini yumurtluyor. Medeniyetin son hâlini kısa mesajlardan takip ediyorum. İnternet kabloları bazen işime yarıyor.

Tembelliğim –ya da reklamcının biri tembellik sıfatıyla zihnime her ne sakladıysa– fazla bile yazdığımı söylüyor. Haklı olabilir. Belki de bu yazıyı yazmamak, unutulmuş jenerasyonun öksüz bırakılmasına karşı daha etkili bir protesto olurdu. Böylece bu yazı da muadilleri gibi arama motoru keşmekeşinde kaybolmazdı. Sanırım sözcüklerimizin özel olmasını, şu sıralar onları yazmayarak umabiliyoruz.

Bugün tecrübe ettiğimiz realitenin bir çift boynuzu var. Bu boynuzlardan birini, bu ayın başında gerçekleşen Türkiye Yükseköğretim Meclisi Toplantısı ile tanımak mümkün. Zira bu toplantıda vakıf üniversitelerinin temsilcileri iki talepte bulundu. Bu taleplerden ilki, “Vakıf üniversiteleri hocalarına verilen ücret devlet üniversiteleri hocalarına verilen ücretten az olamaz” yasasının kaldırılması ve ikincisi de tam burslu öğrenci sayısının düşürülmesi. Tek örnek, muhataplardan birini tanıtmaya yetiyor. Öteki boynuz ise hakkı olan insanca yaşamı meçhul bir Metaverse ihtimalinde değil, kanlı canlı elde etmek istiyor.

Bu iki boynuz aynı baş üstünde kemikleşmiş, hiç de birbirine dokunacağa benzemiyor. Etkileşimin bugünkü hâlinden benim anladığım da hemen hemen bundan ibaret. Umut, sahiden her asrın eskimeyen esprisi. Öte yandan, gülmekse insanın korkusuyla eğlenebilmesi. Şüphesiz ikisi birbiri ardında sürünüp gidecek. Umduğumuz insanca hayat ise ancak mesnetli bir inadın ardından kendini gösterecek.